وقتي معضلي دامنگير پايتخت شود مسئولان ذي‌ربط را به تکاپو وامي‌دارد تا آنجا که هر مسئولي فرا خور دانش خود، راهکاري ارائه مي‌دهد؛ از آبپاشي با شيلنگ و هواپيما گرفته تا تثبيت و مهار کانون‌هاي گردوغبار در عراق.
در اين ميان، برخي کارشناسان از جمله دکتر ناصر کرمي، اقليم‌شناس بر اين باور است که منشأ ريزگردها نه تالاب خشک شده هورالعظيم در عراق است و نه سدسازي در بالادست زيست‌بوم‌هاي آبي باعث بروز ريزگردها مي‌شود. براين اساس، وي تأکيد مي‌کند هر گونه اقدامي براي مهار کانون ريزگرد در عراق البته سودي براي ايران ندارد. کرمي در ادامه مي‌گويد: عجالتا براي مهار آن(ريزگرد) کاري از دست ما بر نمي‌آيد و عطف به ماسبق مي‌توانيم اميدوار باشيم همينطور که يک دفعه سرو کله‌اش پيدا شده، خودش هم کم‌کم رخت بربکشد و برود تا سالياني ديگر که دوباره بيايد...». اين اظهارات البته قابل تامل است.
اما برخي کارشناسان نظري کاملا مخالف دارند؛ همچنان‌که دکتر حسين آخاني، پژوهشگر منابع طبيعي و استاد دانشگاه تهران در مقاله‌اي که اخيرا در روزنامه همشهري به چاپ رسيد درباره اينکه ريزگردها از کجا مي‌آيند مي‌گويد: «تقريبا همه دست‌اندرکاران دولتي و اغلب رسانه‌ها با ناميدن پسوند عربي از مسئوليت برخورد با ريزگرد شانه خالي مي‌کنند اما گروه اندکي از کارشناسان ضمن آنکه منکر منشأ خارجي بخشي از ريزگردها نيستند با مستندات علمي اعتقاد دارند که از بين بردن تالاب‌ها، درياچه‌ها و رودخانه‌ها در حوضه‌هاي آبريز بين‌النهرين (ميان‌رودان)، کرخه و کارون و همچنين تمامي حوضه‌هاي آبريز داخلي از اروميه گرفته تا بختگان و هامون يکي از مهم‌ترين عوامل گسترش ريزگردها در خاورميانه است.» وي سپس مي‌افزايد: «اينجانب با مطالعه ميکروسکوپ الکتروني ريزگردهاي خوزستان با مشاهده بقاياي انواع موجودات آبزي به اين نتيجه رسيدم که منشأ اين ريزگردها تالابي است. نکته درخور تامل اينکه در مقاله علمي که در آخرين شماره Arabian Journal of Geoscience توسط سه محقق عراقي منتشر شده است؛ اين سه محقق با ارائه شواهد و دلايل کاملا علمي به منشأ تالابي بودن اين ريزگردها با استفاده از شواهد فيزيکي و بيولوژيکي اشاره کرده‌اند.»
ريزگرد همان گردوغبار است
گفته‌هاي کرمي واکنش‌هاي مختلفي را درپي داشت از جمله روز گذشته مهندس حميدرضا عباسي، عضو هيأت علمي مؤسسه تحقيقات جنگل‌ها و مراتع در واکنش به اين اظهارات به همشهري گفت: «ريزگرد(dust) به ذرات کوچک‌تر از دوميکرون اطلاق مي‌شود که در اثر پديده فرسايش بادي به‌وجود مي‌آيند. در واقع dust در زبان فارسي ريزگرد است که پيش از اين به آن گردوغبار اطلاق مي‌شد و با مفهوم غبار (haze) کاملا متفاوت است. به گفته وي، گردوغبار يا ريزگرد مختص مناطق خشک و نيمه‌خشک است ولي معمولا غبار يا haze را براي مناطق مرطوب به کار مي‌برند؛ پديده‌اي که به‌دليل آتش‌سوزي يا رطوبت بيش از حد هوا در مناطق شرجي ايجاد مي‌شود.»
وي افزود: «در کتاب‌هاي مرتبط با فرسايش بادي واژه dust ، بارها براي گردوغبار به کار رفته است حتي در شماره اخير مجله Aeolian research ، مقاله در خور توجهي درباره ريزگردهاي موجود در سيستان درج شده است. آنچه مسلم است به ذراتي که توسط باد در هوا منتشر مي‌شوند و در سرزمين‌هاي دورتر ريزش مي‌کنند واژه dust يا گردوغبار و يا ريزگرد اطلاق مي‌شود. با اين وصف، آنچه امروز در آسمان ايران شاهديم در واقع گردوغبار يا همان dust است.»
منشأ ريزگردها
اين خاک‌شناس درباره منشأ ريزگردها هم تصريح کرد: «تصاوير ماهواره‌اي نشان مي‌دهد منشأ بخش عمده ريزگردها کشور عراق و عربستان است. در مواردي هم ريزگردها از شمال آفريقا به ايران راه مي‌يابند.» آن طور که اين عضو هيأت علمي مي‌گويد عوامل متعددي در شکل‌گيري ريزگردها نقش دارند که عبارت هستند از: عوامل اقليمي مثل باد، باران، دما و خصوصيات خاک مانند رطوبت، ميزان شوري و پوشش گياهي سطح خاک. براين اساس مي‌توان گفت در عراق در بخش خاک، تغييرات فراواني رخ داده به‌طوري که با کاهش رطوبت خاک و افزايش شوري، حساسيت خاک براي فرسايش بادي بيشتر شده و در نتيجه سبب بروز پديده گردوغبار شده است. در واقع تغيير رژيم آبي دجله و فرات باعث خشک‌شدن يا کاهش رطوبت هورها و دشت‌هاي رسوبي ميان رودهاي عراق شده است به‌طوري که با کمترين وزش باد، ذرات خاک به حرکت در مي‌آيند.
عباسي خاطرنشان کرد: «آنچه در آن سوي مرزهاي غربي و جنوب غربي کشور در حال وقوع است در شرق کشور- در دشت سيستان- نيز در حال وقوع است. تجربه دشت سيستان به ما نشان داده است که منشأ ريزگردها و تپه‌هاي ماسه‌اي، کف بستر درياچه‌هاي خشک يعني تالاب‌هاي سه‌گانه هامون است. توفان گرد وغبار ناشي از دشت سيستان حتي کشورهاي افغانستان، پاکستان، هند و گذرگاه آبي عمان را نيز تحت‌تأثير قرار مي‌دهد و قادر است از ارتفاعات بلند نيز عبور کند.» وي در ادامه گفت: «تجربه سيستان نشان از اين واقعيت دارد که يک منطقه بسيار کوچک مثل هامون صابري که کمتر از 150هزار هکتار مساحت دارد مي‌تواند گستره عظيمي را متاثر کند.»
راهکارها
عباسي با اشاره به اينکه خشک شدن هامون به خاطر احداث سد «کجکي» و برداشت بيش از حد آب از رودخانه هيرمند اتفاق افتاده است، خاطرنشان ساخت: «اين همان اتفاقي است که در عراق رخ داده يعني احداث سد در بالا دست دجله و فرات در ترکيه و سوريه مانع ورود حقابه به اين دو رودخانه مي‌شود.» اين عضو هيأت علمي مؤسسه تحقيقات جنگل‌ها و مراتع درباره راهکارهاي مقابله با ريزگرد هم گفت: «کاهش ريزگرد و مقابله با آن کاري دشوار و بسيار پرهزينه است اما در عين حال، مي‌توان با تثبيت تپه‌هاي ماسه‌اي بخشي از اين معضل را برطرف کرد. براي نمونه، حدود 123هزار هکتار تپه‌هاي ماسه‌اي در خوزستان وجود دارد که تا‌کنون تنها 20درصد اين تپه‌ها تثبيت شده است. از سوي ديگر، احياي تالاب‌ها و رعايت حقابه زيست‌بوم‌هاي پايين دست سدها از ديگر راهکارهاي مؤثر در مقابله با ريزگردهاست که متأسفانه در گيرودار ملاحظات سياسي از نظر دور مانده است.»
همشهري آنلاين